Nastanak Arhiva je vezan za jedan od najznačajnijih istorijskih događaja u novovekovnoj istoriji srpskog naroda, za Veliku seobu Srba pod patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem, 1690. godine. Tada je deo srpske jerarhije i naroda preneo nešto knjiga, sakralnog inventara, povelja srpskih srednjevekovnih vladara, sinđelija, berata i drugih spisa iz balkanskih delova Osmanskog carstva u Habzburšku monarhiju.
Na to dokumentaciono jezgro nastavljena je prepiska koju su patrijarh Arsenije III i njegovi naslednici - u svojstvu predstavnika narodno-crkvene i školske autonomije, ili kao privatna lica - vodili sa svetovnim, crkvenim i vojnim ustanovama ili pojedincima u Habzburškoj monarhiji, Srbiji, Rusiji i drugim zemljama. Za vreme Drugog svetskog rata Arhiv je bio zatvoren od nemačko-ustaške vlasti i delom oštećen. Na molbu SAN, Sveti arhijerejski sinod SPC je, 4. jula 1949, predao „na čuvanje i definitivno uređenje Mitropolije i Konzistorije Sremskokarlovačke”, radi njihovog korišćenja u naučne svrhe. Akademija je obezbedila sredstva, kadar i uslove za to, izdejstvovala povratak iz Beča 81 povelje i, sa neadekvatnih i neobezbeđenih mesta, prihvatila u Arhiv - Arhiv Karlovačkog magistrata, karlovačke gimnazije i drugo. Od građana je dobila izvesne količine dokumenata i građe, neke otkupila, a u Historijskom arhivu u Zadru mikrofilmovala veći deo spisa Dalmatinske eparhije.
Tako sjedinjena arhivska građa u karlovačkom Arhivu SANU hronološki obuhvata period od sredine XVI do 70-ih godina XX, sa osvrtima na dublju prošlost. Pisali su je ljudi raznih zanimanja, na srpskom (i njegovim starijim varijantama), nemačkom, latinskom, ruskoslovenskom, mađarskom, italijanskom, grčkom, rumunskom i još nekim evropskim jezicima. Sadržajno su to molbe, žalbe, izveštaji, memorandumi, zapisnici, ugovori, testamenti, prepiska, popisi stanovništva i slično. Građa se još sređuje, stavlja u zaštitne kutije, konzervira i štiti od vlage i drugih oštećenja. Zasad je svrstana u 44 fonda i 10 manjih zbirki. Arhiv danas poseduje blizu 3 miliona dokumenata. Za većinu njih postoje izvorni ili naknadno rađeni delovodni protokoli i registri, regesta, kartoteka ličnosti, sumarni popisi. U celini gledano, ta je građa prvorazredni izvor za političku, kulturnu i privrednu istoriju srpskog naroda u Habzburškoj monarhiji, posebno za crkve i verski život; škole, obrazovanje, književnost, umetnost; raznovrsne odnose Srba sa više evro-azijskih naroda. Ilarion i Dimitrije Ruvarac, Radoslav M. Grujić, Mita Kostić, Dejan Medaković, Vasilije Krestić, Slavko Gavrilović, Nikola Gavrilović - neki su od brojnih istraživača koji su radili svoje knjige, studije i članke na osnovu te građe, ili je objavljivali u časopisima i tematskim zbornicima.
Arhiv SANU u Sremskim Karlovcima prvi je moderno uređen arhiv u novovekovnoj srpskoj istoriji. Prvi poznati inventar potiče još iz 1719. godine. U Arhivu se nalazi i biblioteka sa preko 2.500 knjiga.
Tekst preuzet sa www.sanu.ac.rs
English
Srpski